Labanan sa Paye, Kapitan Teofilo N. Roque, iba pang labanan sa Marinduque laban sa Kano

Kapitan Teofilo Navaroso Roque

Ipinagdiwang kahapon dito sa Marinduque ang makasaysayang Labanan sa Paye (July 31, 1900), na isang mahalagang bahagi ng Philippine-American War sa Marinduque (1900-1902). Isa ito sa dalawang makasaysayang kabanata noong 1900 na hindi na makakalimutan sa lokal na kasaysayan. 

Ang Digmaan sa Marinduque

Si Martin Lardizabal, military governor ng Marinduque ang nag-organisa ng Hukbong Rebolusyonaryo ng Marinduque ayon sa pag-uutos ni Mariano Trias ng Southern Command. 

Nagsimula naman ang panibagong pakikibaka, sa panahong katatapos pa lamang ng Spanish-Philippine War, nang dumating noong Abril 25, 1900 ang dalawang US Navy ships. Dumaong malapit sa Puerto Laylay, lulan ang isang batalyon ng 29^th USV Infantry sa ilalim ni Col. Edward Hardin.

US soldiers wading ashore at Laylay, Boac, April 25, 1900

Matapos ang pakikipag-usap sa ilang mga prominenteng residente ng Boac, dumeretso ang mga sundalong Amerikano sa mala-citadel na simbahan ng Boac at ito ang ginawa nilang kuta. Walang pagtanggi o labanan na naganap. 

Pagkatapos ng ilan pang pagmamanman na wala pa ring anumang insidente, nagpasya si Hardin na tahimik ang isla. Iniwan ang Company A at naglayag papunta sa iba pang masasakop na mga isla sa labas ng Marinduque.

Si Lardizabal naman ay nagkasakit at hindi na magampanan ang kanyang tungkulin. Hinirang niya si Lt. Col. Maximo Abad bilang kanyang kapalit na mamuno sa hukbong rebolusyonaryo. Mayo 6, 1900 nang ang Hukbo ay hinati sa apat na guerilla units.

Si Teofilo Roque ang namuno sa 2^nd Guerilla para mangalaga sa teritoryong Boac-Mogpog (kung saan naganap ang Labanan sa Paye).

May mga prominenteng personalidad sa kilusan na may kaugnayan sa isat-isa. Halimbawa, biyenan ni Abad si Kapitan Fausto Roque ng 1^st Guerilla, at pinsan naman ni Fausto si Teofilo. Dahil dito, naisulat ni Andrew Birtle, isang US historian, na ang revolutionary struggle daw sa Marinduque ay matatag na nakaugat sa middle at upper classes ng isla na may kakayahang gamitin ang kanilang kapangyarihan at pagkilala ng mga tao para ang kilusan ay suportahan ng mga mamamayan.

Lumang larawan sa may simbahan ng Sta. Cruz, Marinduque

Labanan sa Sta .Cruz

Noong ika-19 ng Mayo 1900, umabot sa 57 ang mga kawal Amerikano ng Company D/38 na nagmartsa papuntang Sta. Cruz, at nakarating doon ng 7:00 ng umaga, Linggo. Nadatnan nila ang may mga 1,000 katao na dumalo sa maagang misa.

Karamihan sa mga tao ay sakop ng paningin ng mga Amerikano bagamat pansin din nila na ang mga gerilya ay naka-deploy sa ibabaw ng isang burol.

Nagsagawa ng tinatawag na ‘bush tactic o Indian style’ na paglusob ang mga Amerikano. Sa pangunguna ni Major Charles H. Muir biglaang rumatrat at nasapol kaagad ang ilang mga Filipino mula sa kanilang pinagkukublihan. Nagtalsikan papunta sa ibat-ibang direksiyon.

Anim kaagad ang namatay na mga Filipinong sundalo at isa ang nabihag. Napagtagumpayan ng mga Kano ang unang labanan sa Marinduque na wala silang casualty.

Matapos ang pangyayari, nagpasya ang may karamdamang si Martin Lardizabal na sumuko na lamang. Nanatili para sa pakikipaglaban sina Abad at mga kasamahan sa kabundukan.

Battle of Paye Historical Landmark

Labanan sa Paye

Samantala, ang komandanteng Amerikano sa Boac, si First Lieutenant William S. Wells ng Company A, 29th USV naman ay tila naging kampante sa panahong iyon dahil tag-ulan. At dahil walang nagaganap na ano mang insidente o engkuwentro sa lugar. Nanatili na lamang sila sa loob ng simbahan.

Sa isang pambihirang pagkilos ni Wells, nagsagawa siya ng isang reconnaissance march sa kanayunan hanggang makarating sa Balimbing. Ito na ang naganap na pagsalakay sa kanila ng mga gerilya ni Teofilo Roque noong Hulyo 31, 1900.

Habang nasa tabing ilog ang mga sundalong Amerikano, sinalakay sila ng mga pwersa ni Roque, nasugatan ang dalawang Amerikano at binihag ang dalawa pa. Ang isa sa mga binihag ay nakilalang isang negosyanteng Ingles na matagal nang naninirahan sa Boac, kilala lamang bilang si ‘Macky’ o R.D. Macky.

Kuha ito sa Simbahan sa Sta. Cruz, Marinduque na ginawa ring kuta ng mga Kano.
Ganito rin ang naganap sa simbahan ng Boac na una nang ginawa nilang kuta.
Larawan mula sa mga Koleksyon ni Curtis Shepard.

Ang nagulantang na mga Amerikano ay umatras at tumakas sa kahabaan ng mga 7-milyang layo mula sa Paye hanggang nakabalik sila sa Simbahan ng Boac.

Ayon sa tala, nang gabing iyon, ang mga nagwaging mga gerilya ang nagsunog sa isang bahagi ng Boac na tinatawag na Mataas na Bayan, malapit sa simbahan sa pagsisikap na tuluyang palayasin ang mga Kano.

Nagsilikas ang mga naninirahan sa bayan at halos walang taong natira. Paralisado naman, di makagalaw, nanginig sa takot, 'cowering', ang Company A sa loob ng simbahan.  

Ang pagkatalo ng mga Amerikano sa Paye ay isang maliwanag na babala, sapagkat ito ay hahantong sa isa pang malaking pagkatalo ng puwersang banyaga, pagkaraan ng anim na linggo sa Labanan sa Masaguisi, mas kilala sa tawag na Labanan sa Pulang Lupa -  ang tinaring mismo ng mga US historians bilang “one of the worst reversals suffered by US forces...  sending shock waves through the American high command."

(May kasunod)